Św. Efrem Syryjczyk

Święty, Diakon i Doktor Kościoła. Do tych płomiennych tytułów Papież Benedykt XV (+1922) dodaje jeszcze jeden, który będzie zwieńczeniem wszystkich pozostałych. 5 października 1920 roku publikuje on Bullę, zawierającą zdanie: „Z wielką radością dodajemy nową lilię do korony św. Efrema Pustelnika (…) Po inwokacji do Ducha Świętego, nasze serce napełnia się weselem z powodu nadania świętemu Efremowi tytułu Doktora Kościoła Powszechnego”.(1) Należy dodać, że wśród wszystkich Doktorów Kościoła, tylko Efrem jest diakonem, który w swojej pokorze chciał pozostać nim aż do końca swoich dni.

ŻYWOT ŚW. EFREMA

Efrem urodził się około 306 roku w Nisibis, mieście na pograniczu Persji i Bizancjum. Historycy nie są zgodni co do kwestii wiary jego rodziców. Według większości naukowców, jego matka, urodzona w Amidzie (dzisiejsze Diyarbakir w Turcji), była chrześcijanką, a ojciec, pochodzący z Nisibis, kapłanem pogańskim. Na starość przyjął on chrześcijaństwo i razem ze swoją żoną poniósł męczeńską śmierć za rządów króla Szabura II.(2)

Pisma hagiograficzne podają, że Efrem został ochrzczony w wieku 18 lat. Jego niechęć dla pogańskich kultów magicznych sprawiła, że ojciec wygnał go z domu. Młody człowiek znalazł schronienie u św. Jakuba, biskupa miasta. Ujęty jego pobożnością i żywą inteligencją, biskup przyjął go do swojej szkoły, gdzie Efrem wyróżniał się poziomem moralnym i sukcesami w nauce. Biskup uczynił go wówczas nauczycielem a następnie zwierzchnikiem swojej słynnej szkoły, mianował diakonem, a wedle niektórych historyków uczynił także swoim sekretarzem podczas Soboru Nicejskiego w 325 roku. Legenda głosi, że Efrem spotkał się ze św. Bazylim Wielkim, biskupem Cezarei (329-379) i zawędrował aż do Egiptu, by zaznać tam życia pustelniczego.(3)

Po śmierci św. Jakuba, Efrem nauczał dalej za czasu sprawowania posługi przez trzech kolejnych biskupów: Babo (338-349), Vologesa (349-361) i Abrahama (361). W 363, cesarz Jowianus odstąpił Nisibis Persom. Efrem opuścił wówczas swoje rodzinne miasto i udał się do Edessy (dzisiejszej Urfy). Podążyli za nim wszyscy wykładowcy szkoły i większość notabli. Efrem założył w Edessie znaną później szkołę i nauczał w niej do końca życia. Zmarł 9 czerwca 373. Nad jego grobem wzniesiony został klasztor. Po inwazji Kurdów w 1145, Krzyżowcy przewieźli jego szczątki wraz z innymi relikwiami do Rzymu.

ŚWIĘTY

Efrem był wielkim świętym. Biskup, zachwycony jego wiarą i erudycją, postanowił udzielić mu święceń kapłańskich. Czując się niegodnym i nie wiedząc, jak opierać się naleganiom swojego mistrza, Efrem udał, że popada w szaleństwo, i dzięki temu i pozostał diakonem. W Edessie na swoje schronienie wybrał grotę, gdzie spędzał noce na modlitwie i studiowaniu świętych ksiąg. W ciągu dnia nauczał i niósł posługę bliźnim. Współczesny mu św. Grzegorz z Nyssy (355-394) pisał o nim następująco: „Efrem jest naśladowcą pierwszych apostołów i może być wzorem dla wszystkich mnichów i pustelników. Swoje życie pędził on bez torby, laski, pieniędzy i złota. Jego pożywieniem był chleb owsiany i jarzyny, napojem zaś zwykła woda. Jego ciało podobne do szkieletu, wyglądało jak figurka z gliny.”

Mimo życia z dala od świata, Efrem opiekował się cierpiącymi. Podobnie, jak jego mistrz, łączył on życie aktywne z kontemplacją. Gdy Edessę ogarnęła epidemia, Efrem porzucił swoją pustelnię i księgi, by pielęgnować chorych, podtrzymywać na duchu płaczących oraz żebrać dla nich o pomoc i jałmużnę(4).

W przededniu śmierci, Efrem poprosił swoich uczniów i przyjaciół, aby modlili się za niego, pochowali bez jakiegokolwiek przepychu, okryli ciało jego jedynym mnisim habitem i ze względu na grzeszność nie umieszczali pod ołtarzem, ale na cmentarzu, wśród cudzoziemców, do których należy

DOKTOR KOŚCIOŁA

W jednym z hymnów(5), Efrem opisuje sen, jaki przyśnił mu się w dzieciństwie: zobaczył on, jak z jego ust wyrasta krzew winny, którego gałęzie ciężkie od dojrzałych gron oplotły całą ziemię. Chmary ptaków przylatywały żywić się ich owocami, na miejsce których natychmiast dojrzewały nowe.

Był to sen, czy wizja? Istotnie, twórczość Efrema można porównać do bezkresnego oceanu. Ks. Urtez de Urbina, jezuita, znawca literatury syryjskiej, nie waha się napisać: „Wydaje się, że nie ma przesady w świadectwie historyka greckiego, Sozomena (+423), który twierdzi, że Efrem stworzył około trzech milionów wierszy”(6). Focjusz, patriarcha Konstantynopola (858-886) dodaje, że poza hymnami i pieśniami, Efrem pozostawił po sobie także ponad tysiąc mów i kazań.(7)

EGZEGETA

Na podstawie syryjskiego tekstu Peszitty(8) komentował on Księgi Biblii: Rodzaju, Wyjścia, Jozuego, Sędziów, Samuela, Królewskie, Kronik i Hioba. Wyjaśniał Ewangelie (korzystając z Diatessaronu[9] Tacjana spisanym ok. r. 172), a także listy św. Pawła i Dzieje Apostolskie.

TEOLOG

Efrem ułożył 56 hymnów przeciwko heretykom, 87 o wierze, 4 przeciwko cesarzowi Julianowi Apostacie, 15 o raju, mowę o Jezusie Chrystusie, mowę o Prologu Ewangelii św. Jana, 51 hymnów o tajemnicy Chrystusa i dziewictwie, 52 o Kościele, 2 o marności tego świata, 1 o liście do pustelników Edessy, a także traktaty o pouczeniach Jonasza dla Niniwy i o pokucie.

LITURGISTA I HISTORYK

Stworzył 16 hymnów o Narodzeniu Chrystusa i Epifanii, 8 o Wielkim Poście i Zmartwychwstaniu, 8 o Ukrzyżowaniu, 21 o opłatku, 12 o Męczennikach i Wyznawcach, 15 hymnów alfabetycznych o swoim mistrzu życia pustelniczego, Abrahamie al Kaiduni, 24 o św. Julianie, 1 o Machabejczykach, 1 traktat o deszczu, 77 hymnów De Nisibena o wojnach Nisibis przeciw Persom i o następcach św. biskupa Jakuba.

POLEMISTA I APOLOGETA

Żyjący wcześniej poeta Bardesanes (154-222) pozyskiwał sobie słuchaczy lekkimi pieśniami o heretyckiej treści. Aby je zwalczać, Efrem użył tej samej broni: zachowywał melodie, lecz zmieniał słowa. Chcąc lepiej propagować prawdziwą naukę, utworzył chór dziewczęcy i chłopięcy. Ten odważny pomysł upowszechnił się później na Wschodzie i Zachodzie.(10) Oto co mówi o nim Papież Benedykt XV: „Nie potrafimy stwierdzić, czy chorały i rytmizowane pieśni liturgiczne pochodzą od świętego Efrema. Św. Jan Chryzostom zapożyczył je od niego i wprowadził w Konstantynopolu, a św. Ambroży zaadaptował w Mediolanie, skąd rozprzestrzeniły się one po całej Italii. Za pontyfikatu św. Grzegorza Wielkiego (+ 604), ta metoda osiągnęła szczyty swojej popularności. Zdaniem specjalistów, główna zasługa przypada św. Efremowi, który stworzył sztukę muzyki kościelnej, przyjętą później przez Ojców greckich i łacińskich”.

POETA I PIEWCA MARYI

„Najdoskonalszy mówca nie jest w stanie wyrazić gorącej miłości Efrema do Najświętszej Maryi Panny” – powiada Papież Benedykt XV. Wcześniej niż wszyscy Ojcowie, Doktorzy Kościoła i Sobory, Efrem zwraca się do Chrystusa słowami: „Ty, o Jezu i Matka Twoja, cali jesteście piękni i nie ma żadnej skazy ani w Tobie, ani w Twojej Matce”. O wieczystym dziewictwie Maryi pisze on: „Maryja wydała na świat Jezusa – Emmanuela, a po jego zrodzeniu nie miała już innych dzieci”. O Jej Bożym Macierzyństwie śpiewa głosem potężnym jak dzwon: „Kości moje wołają z grobu, że Maryja jest Bożą Rodzicielką”.(11)

Na podsumowanie dodajmy, że chociaż od śmierci św. Efrema minęło już ponad 1600 lat, echo jego hymnów i modlitw rozbrzmiewa wciąż pod sklepieniami wszystkich świątyń chrześcijańskich – syryjskich, maronickich, chaldejskich, ormiańskich, koptyjskich, indyjskich, etiopskich, greckich i łacińskich, aż po słowiańskie i rosyjskie. Jeszcze za życia Efrema jego utwory były tłumaczone na różne języki, a jego popularność rosła tak szybko, że błędnie przypisywano mu także dzieła innych autorów, by jeszcze bardziej podnieść jego prestiż wielkiego chrześcijanina i twórcy.

Jego dzieła, według współczesnego mu św. Hieronima (+420), były w wielu kościołach czytane po odczytaniu fragmentów z Pisma Świętego.(12) W XII wieku podziw dla Efrema doprowadził do usunięcia części tekstów biblijnych zapisanych w pewnym kodeksie z V wieku n.e. i zastąpienia ich utworami świętego. Ten nieoszacowanej wartości manuskrypt, zwany „Kodeksem Efrema”, przechowywany jest w Bibliotece Narodowej w Paryżu.(13)

Na Górze Athos, ostoi bizantyjskiego monastycyzmu, znajdują się dwa cenne obrazy przedstawiające św. Efrema.(14) Bohater nasz patrzył na wszystko przez pryzmat Pisma Świętego. Biblia była dlań źródłem, z którego czerpał swoje idee. Wszelkie zdarzenia, sceny, czyny, słowa, przypowieści i porównania biblijne były zawsze obecne w jego pamięci. „Wszyscy Ojcowie i Doktorzy Kościoła – przypomina Papież Benedykt XV – jak Bazyli Wielki, Hieronim, Jan Chryzostom, aż po Franciszka Salezego (+1622) i Alfonsa Liguori (+1777), wysławiają mądrość i cnoty św. Efrema.”(15)

Na zakończenie cytuję piękną modlitwę św. Efrema, jaką przytoczył rosyjski uczony, Destowiski, głosząc wykład na Uniwersytecie Ducha Świętego w Kaslik (Jounieh – Liban) w 1600 rocznicę śmierci naszego świętego. Modlitwa ta jest w Rosji znana powszechnie i codziennie odmawiana przez każdego, nawet najprostszego chrześcijanina. Oto ona:

Panie i Mistrzu mojego życia,

uwolnij mnie od gniewu,

krytyki i szemrania,

od niezdrowej ciekawości,

ambicji i czczych rozmów.

Udziel mi ducha prostoty,

pokory, cierpliwości i miłosierdzia.

Błagam Cię spraw,

abym poznał moje wady

oraz grzechy

i nigdy nie osądzał

moich braci.

Panie mój i Boże,

bądź uwielbiony

na wieki wieków.

Amen.

Georges Habib Hafouri, emerytowany arcybiskup syryjsko-katolicki w Hassake (Syria)

źródło: www.voxdomini.com.pl

Przypisy:

1 Isaac Armal: Saint Ephrem le Syrien, Bejrut, 1952

2 Albert Abouna: La littérature de langue araméenne, Wyd. Starko, Bejrut, Liban 1971, s. 77.

3 L’Orient syrien, Paryż, n. 2, 1957, s. 261 – 285, i n. 3, 1958, s. 73.

4 Zwróćmy uwagę na tę rewolucyjną postawę, zatwierdzoną w 1600 lat później przez II Sobór Watykański (por. Konstytucja o Kościele w świecie współczesnym, Dekret o posłudze i życiu kapłanów).

5 Hymn jest podzielonym na zwrotki poematem o treści religijnej, oddającym cześć Bogu.

6 Urtez de Urbina SJ, Patrologia syriaca, Rzym, 1958.

7 Efrem Barsom, syryjski patriarcha prawosławny: Historia nauki i literatury syryjskiej, Alep 1956, s. 248.

8 Peszitta: syryjski przekład Ksiąg Świętych z II – IV wieku n.e.

9 Diatessaron: zestawienie tekstów czterech Ewangelii.

10 O. Pierre Bijan: Vie des martyrs et saints orientaux, 1982.

11 Por. moje artykuły w Stella Maris n. 235 – 240, r. 1989.

12 Św. Heronim: De scriptoribus Ecclesisticis, Migne, PL XXIII, 746 – 747.

13 Isaac Armalé, dz. cyt., Bejrut, 1952.

14 O. Metodias Zherati: Tableaux d’Histoire de l’Eglise, cz. II, s. 59 – 61, Alep 1963.

15 Armal, dz. cyt.

Uwaga administratora: modlitwa św.Efrema, podana na końcu artykułu, jest znana nie tylko w Kościołach prawosławnych. Można ją znaleźć również w modlitewniku grecko-katolickim, używanym przez Unitów w Polsce, jako jedną z modlitw codziennych.