Fragmenty artykułu autorstwa M.Abdalli opublikowanego w książce: Zachować Tożsamość. Starożytny Izrael w obliczu obcych religii i kultur. Red. P. Muchowski, M. Munnich, Ł. Niesiołowski-Spanó. Vocatio, Warszawa 2008, s. 287-307.
W tradycjach Kościołów Mezopotamii postać Szmuni i jej siedmiorga synów oraz ich nauczyciela Eleazara nawiązuje do prześladowań Żydów przez Seleukidów za wiarę w Boga i niezachwianą wierność wobec Prawa oraz do udanego powstania Machabeuszów. Dokładny opis prześladowań utrwalono w 1 i 2 Księdze Machabejskiej. Cała dziewiątka zginęła w tym samym czasie, ale najczęściej wymienia się matkę młodzieńców, jako świętą i „pierwszą męczennicę”. Pomimo że żadna z Ksiąg Machabejskich nie podaje jej imienia, we wszystkich źródłach chrześcijan asyryjskich, które omawiają owe wydarzenia, podkreśla się, że miała ona na imię Szmuni. Włączenie żydowskiej męczennicy do panteonu świętych chrześcijańskich uzasadnia się tym, że za taką samą postawę i pokorę masowo ginęli także chrześcijanie, którzy w czasach pogańskich rządów odmawiali oddawania hołdu bożkom, a w okresach późniejszych prześladowań nie wyrzekli się Chrystusa. Tradycja chrześcijan Mezopotamii poszła jeszcze dalej, mianowicie nadała synom Szmuni imiona: Addaj, Kaddaj, Tarsi, Chiałron, Chiałson, Jonan i Bakos oraz określiła datę ich męczeństwa na 15 października 173 r. przed Chr. Święto Mart (czyli świętej) Szmuni i jej synów jest obchodzone we wszystkich Kościołach o korzeniach syro-mezopotamskich. Odbywające się w tym dniu nabożeństwo poprzedza odpust mający formę całonocnego czuwania w kościele lub klasztorze pod wezwaniem świętej.
W tygodniowym cyklu porannych nabożeństw czwartkowych w Syryjskim Kościele Ortodoksyjnym Antiochii (SKOA) chór śpiewa pieśń o następującej treści:
| Z siedmiu moich triumfujących synów
– rzecze Szmuni królowi – nie dam ci żadnego, aby służył przed tobą. Daję ich Bogu. Jemu są sługami. Rano wierząca Szmuni prośbę złożyła Bogu: Boże, zbaw mnie od króla Antiocha. On zarzyna moich synów niczym baranki, a na mnie rzuca się jak lew. |
ܡܢ ܫܒܥܐ ܒܢ̈ܝ ܢܨܝ̈ܚـܐ
ܐܡܪܬ ܠܗ ܫܡܘܢܝ ܠܡܠܟܐ ܚܕ ܡܢܗܘܢ ܠܐ ܝܗܒܢܝ ܠܟ ܢܫܡܫ ܩܘܕܡܝܟ ܥܒܕܘܬܐ ܠܐܠܗܐ ܝܗܒܐ ܐܢܐ ܠܗܘܢ ܕܕܝܠܗ ܐܝܬܝܗܘܢ ܥܒ̈ܕܐ ܒܨܦܪܐ ܫܡܘܢܝ ܡܗܝܡܢܬܐ ܦܝܣܐ ܩܪܒܬ ܠܐܠܗܐ ܐܠܗܐ ܥܒܕ ܠܝ ܕܝܢܐ ܡܢ ܡܠܟܐ ܐܢܛܝܟܘܣ ܠܒܢ̈ܝ ܢܟܣ ܐܝܟ ܐܡܪ̈ܐ ܘܥܠܝ ܓܙܡ ܐܝܟ ܐܪܝܐ |
Bez względu na to, czy Szmuni była postacią historyczną czy symboliczną, jest ona popularna w ludowej kulturze asyryjskich chrześcijan: podaje się ją jako przykład dzielnej matki, która wzorowo wychowywała swoich synów; jej imię nosi wiele kobiet, szczególnie na wsi. Jest też patronką towarzystw kulturalnych i dobroczynnych zarówno na Bliskim Wschodzie (głównie w Iraku), jak i w środowiskach asyryjskich emigrantów na Zachodzie. Jej postawa zainspirowała co najmniej dwie, powstałe na terenie Iraku, sztuki teatralne utrzymywane w stylu opowieści historycznych. Była ona także znana i podziwiana przez niektórych arabskich poetów muzułmańskich.
Szmuni i jej synowie w źródłach chrześcijan asyryjskich
Sądzi się, że najwcześniej imię Szmuni wprowadził Afrahat (ok. 270 – po 345 r.), zwany w literaturze chrześcijan asyryjskich „perskim mędrcem”. W piątej mowie zatytułowanej O wojnach próbuje przekonywać m.in., że przypowieść o małym rogu bestii, o którym napisał prorok Daniel (Dn 7,21), była zapowiedzią okrutnika Antiocha, a zniszczenie Jerozolimy, bezczeszczenie świątyni oraz praktyki prześladowcze wobec sług Bożych odpowiadają słowom Psalmu 79,1-3. Pisze on: „To spełniło się w tamtym czasie, kiedy został zabity starzec o imieniu Eleazar oraz synowie błogosławionej Szmuni, których było siedmiu”.
Bogaty komentarz o św. Szmuni i jej synach można znaleźć w twórczości św. Efrema (ok. 306-373). Jeden z hymnów nosi tytuł O synach Szmuni. Po inwokacji do matki i rozważaniach o liczbie siedem, autor stawia znak równości między bólem odczuwanym przez matkę w chwili rodzenia dziecka, a bólem wywołanym oglądaniem jego śmierci. Matka jest chwalona za to, że pogodziła się ze śmiercią najmłodszego syna, który mógł zostać „laską podpierającą jej starość”. Synowie Szmuni są porównywani do siedmiu roztropnych dziewic, a dokładniej stawiani jako kontrast do siedmiu nieroztropnych dziewic, które nie zrobiły nic, aby dostąpić zbawienia. Dobrowolne złożenie siebie w ofierze przyrównuje do przykładu córki Jeftego (Sdz 11,40), a silną wiarę Szmuni do postawy Józefa wobec prowokującej do grzechu postawy żony Potifana oraz postawy Daniela w jamie lwów.
Wzmianka o męczennikach machabejskich widnieje w kronice nieznanego mnicha z klasztoru Kartamin sporządzonej w pierwszych latach IX w., gdzie wymienia się imię Szmuni:
ܒܗܢܐ ܙܒܢܐ ܐܬܬܕܝܢ ܡܢ ܐܢܛܝܘܟܘܣ ܠܠܝܥܙܪ ܟܗܢܐ ܘܫܒܥܐ ܛܠܝ̈ܐ ܬܠܡܝ̈ܕܘܗܝ ܥܡ ܐܡܗܘܢ ܫܡܘܢܝ ܒܐܘܪܫܠܡ […] ܘܫܪ̈ܒܐ ܕܒܢ̈ܝ ܝܣܪܐܝܠ ܘܩܪ̈ܒܐ ܬܩܝ̈ܦܐ ܕܩܡܘ ܥܠܝܗܘܢ ܘܥܠ ܡܪܕܘܬܐ ܕܝܠܗܘܢ ܕܥܠ ܡܠܟ̈ܐ ܕܚܕܪ̈ܝܗܘܢ ܗܐ ܟܬܝܒܝܢ ܒܣܦܪܐ ܕܬܠܬܐ ܕܡܩܒ̈ܝܐ.
„W tym czasie został osądzony w Jerozolimie przez Antiocha Eleazar i jego siedmiu uczniów oraz ich matka Szmuni […]. Historie synów Izraela i toczone przeciwko nim ciężkie wojny oraz ich rebelia przeciwko sąsiednim królom są zapisane w trzeciej Księdze Machabejskiej”.
Inny tekst o św. Szmuni zawarł w swojej kronice Michał Syryjski (†1199). Czytamy tam:
في هذه الفترة استشهدت شموني وأولادها ولعازر الكاهن وذلك لدى مجيء أنطيوخس إلى أورشليم ونهبِه هيكل الله وإقامته فيه تمثالاً لمشترى الأولمبي أي السماوي، كما أقام هيكلاً للمشتري خانيوس على جبل جزريم في السامرة بسماح من أهلها. عندما ابى لعازر أن يقدِّم (ذبيحة) للأصنام عُذِّب واستشهد من أجل الناموس ثم أتوا بشموني وأبنائها السبعة أمام أنطيوخس فقطع لسان الأول ورؤوس أعضاء جسمه كافةً وألقى به في مرجل وسلخوا فروة رأس الثاني كما قطعوا لسان الثالث أيضا وهكذا الواحد تلو الآخر فبنفس هذه الأساليب عُذبوا واستشهدتْ أمهم ونقلتْ رفاتهم إلى أنطاكية. غير أن كتب المكابيين ويوسيفوس وثاولوغس ويوحنا العمودي يؤكدون أنهم دفنوا في أورشليم حيث استشهدوا وربما نقلتْ رفاتهم الى أنطاكيا لاحقا. إن متثيا أبا المكابيين وعبد شالوم أبا أولاد شموني إخوان. فلما قُتل أولاد عبد شالوم مع معلِّمهم لعازر من قبل أنطيوخس نسب متثيا أولاده إلى أخيه حسب الشريعة.
„W tym czasie poległa Szmuni i jej synowie oraz Eleazar kapłan. Było to wtedy, kiedy Antioch przybył do Jerozolimy i splądrował Świątynię Bożą i wstawił do niej posąg Jowisza Olimpijskiego, czyli »niebiańskiego«, a na Górze Garizim w Samarii wstawił posąg Jowisza Xeniosa za zgodą władających nią. Wobec odmowy złożenia ofiary posągom Eleazar został umęczony i zginął za przestrzeganie Prawa. Następnie przed oblicze Antiocha przyprowadzili Szmuni i jej siedmiu synów. Ucięto język pierwszego oraz końcówki wszystkich (zewnętrznych) narządów ciała i wrzucili go do kotła, po czym skalpowali drugiego i ucięli język także trzeciego i tak postąpili z pozostałymi. A na koniec poległa ich matka. Ich ciała przeniesiono do Antiochii. Jednak księgi Machabeuszów, a także Jusefus (Józef Flawiusz) i Teolog (Grzegorz z Nazjanzu) oraz Jan Stylita – zapewniają, że zostali pochowani w Jerozolimie, gdzie polegli, a ich ciała – być może – zostały przeniesione do Antiochii później. Ów Matatiasz, ojciec Machabeuszów i Abd Szalom, ojciec synów Szmuni, byli braćmi. Po zabiciu synów Abd Szaloma wraz z ich nauczycielem Eleazarem przez Antiocha, Matatiasz przypisał swoich synów na swego brata wedle Prawa, czyli bratankowie stali się synami”.
W powstałej blisko pół wieku później kronice Bar Hebraeusa (†1286) znajduje się identyczna relacja w części dotyczącej sposobu zgładzenia Eleazara, Szmuni i jej siedmiu synów. Jednak godny odnotowania jest następujący ważny szczegół:
ودُفنوا في اورشليم ثم بعد مجيء المخلص نَقل مؤمنو النصارى أجسادهم إلى مدينة أنطاكية وبنوا عليهم كنيسة
„Pochowano ich w Jerozolimie, ale po przyjściu Zbawiciela wierzący chrześcijanie przenieśli ciała do Antiochii, gdzie zbudowali nad nimi kościół”.
Po tym zdaniu, kronikarz zawarł informacje, skądinąd znane, o tym, że owe prześladowania były początkiem powstania Machabeuszów.
Kolejnym autorem wykorzystującym ten sam wątek był Saliba bar Dawid, żyjący na przełomie XV i XVI wieku, autor niezachowanego tekstu zatytułowanego: O bohaterstwie braci Machabeuszów i ich bohaterskiej matce Szmuni.
Mniej więcej z tego samego okresu pochodzi rękopis zachowany w Dajr asz-Szurfa w Libanie (należy do syryjskich unitów) o numerze katalogowym 15/11 z tekstem nieznanego autora napisanym systemem garszuni (język arabski w transliteracji (a)syryjskiej) zatytułowanym Męczeństwo Szmuni i jej synów i nauczyciela Eleazara.
Także w aktach męczenników i świętych (a)syryjskich wymienia się pod osobnym tytułem:
ܣܗܕܘܬܐ ܕܡܪܬܝ ܫܡܘܢܝ ܘܕܒܢܝ̈݁ܗ ܣܗܕ̈ܐ
– Męczeństwo Mart Szmuni i jej synów męczenników w stylu podobnym do relacji zawartej w Księgach Machabejskich.
(…)
Skąd mogło pochodzić imię Szmuni?
Skoro Księgi Machabejskie nie podają imienia męczennicy, gdzie zatem można szukać jego źródła? Przy braku jednoznacznych wskazań, nawet w źródłach żydowskich, poniższe rozważania należy potraktować jedynie w kategoriach domniemań.
- Od imienia Szymon. Szymon syn Matatiasza był władcą żydowskim (142-135), a urząd przejął po swoich braciach: Judzie Machabeuszu (166-160) i Jonatanie (160-142). Szymon został skrycie zgładzony wraz z żoną i dwoma synami przez swojego zięcia Ptolemeusza, namiestnika Jerycha. Jego śmierć jest pewną cezurą w historii narodu żydowskiego, kończącą okres walk o niepodległość i wolność religijną.
- Od nazwy dynastii hasmonejskiej, która przylgnęła do potomków Machabeuszów, rozpoczynającej od objęcia władzy przez Jana Hirkana I (134-104), trzeciego i jedynego pozostającego przy życiu syna Szymona. Rządy kolejnych przedstawiciele tej dynastii: Arystobul I (104-103), Aleksander Janneusz (103-76), Aleksandra Salome (76-67), Arystobul II (67-63), Jan Hirkan II (63-40) i Antygon (40-37) nie przypomniały bohaterskich czasów Machabeuszów, a z czasem złagodzili swoje stanowisko wobec hellenizmu, przeciw któremu walczyli ich przodkowie. Nazwa „hasmonejska” mogłaby brzmieć po aramejsku haszmunaja.
- Od imienia Salome, żony Arystobula I, syna Jana Hirkana I. Arystobul zagłodził swoją matkę na śmierć (miała przejąć rządy na prośbę umierającego męża), uwięził swoich trzech braci i zamordował czwartego, Antygona. Po śmierci męża Salome wypuściła uwięzionych na wolność, a jednego z nich, Aleksandra Janneusza, poślubiła i przekazała mu władzę (103-76), a po jego śmierci ona rządziła państwem żydowskim jako królowa (76-67). Chlubna, acz kontrowersyjna postawa jedynej w historii Żydów królowej mogła zainspirować wiernych tradycji judeochrześcijańskiej do utożsamienia jej z ową bezimienną męczennicą.
- Od hebrajskiego brzmienia liczby osiem, jako że Szmuni była ósmą po swoich synach męczennicą.
W odniesieniu do tradycji chrześcijan aramejskojęzycznych druga hipoteza wydaje się być najbardziej prawdopodobna. Natomiast w tradycji prawosławnych i unickich Kościołów europejskich, nawiązującej do tego samego wydarzenia, które wyprzedziło panowanie królowej Salomei o całe stulecie, większe prawdopodobieństwo można przypisać trzeciej hipotezie. Nie jest też wykluczone, że funkcjonujące wśród chrześcijan asyryjskich imię Szmuni zostało przekształcone w greckiej formie w Salome (Salomea). W tradycjach obu Kościołów oba imiona dotyczą tej samej męczennicy.
(…)