na podstawie: Michael Abdalla, Asyryjska diaspora. „Sprawy narodowościowe – seria nowa”, t.III (1994), z. 1 (4)

Mapa dzisiejszego Izraela (część środkowo-północna)

Największe skupiska Asyryjczyków do końca lat dwudziestych naszego stulecia znajdowały się w południowych rejonach dzisiejszej Turcji i w północnym Iraku. Pod rządami tureckich Osmanów Asyryjczycy posiadali pewną autonomię jako „Millet”. Mniejsze grupy żyły w innych zakątkach rozległego imperium osmańskiego: w Libanie, Jordanii, Palestynie, Egipcie i Syrii. Życie z dala od macierzystych siedzib, pomimo posiadania kościołów, klubów i różnego rodzaju stowarzyszeń kulturalnych, sprzyjało procesowi asymilacji, a w przypadku pogarszania się warunków bytowania i stosunków społecznych ludzie ci skłonni byli do dalszej migracji, za ocean. Grupowe powroty do ojczystych stron były bardzo rzadkie.

Do najstarszych niechrześcijańskich grup asyryjskich w Palestynie należą poniekąd Samarytanie. Przesiedleni w VIII w. przed Chrystusem zlali się z ludnością miejscowa. Spora i wpływowa niegdyś społeczność liczy obecnie zaledwie 300 osób. Główną ich siedzibą jest miasto Nablus.
Pierwsza jednak chrześcijańska grupa Asyryjczyków miała się osiedlić w Palestynie już w I w. po Chr. Ich wioski i osiedla zaczęli od VII w. stopniowo opanowywać muzułmanie. W większości muzułmańska dziś stara dzielnica Jerozolimy „Bazetha” była w średniowieczu zamieszkana przez Asyryjczyków i inne grupy chrześcijan wschodnich. Między innymi tu schroniło się blisko 10 tysięcy Asyryjczyków, którzy przeżyli masakry 1144 r. dokonane w Edessie (dziś Urfa, południowo-zachodnia Turcja) przez muzułmańskiego Atabega Imad ad-Din Zangi. Koczujący przez jakiś czas wokół asyryjskiego klasztoru uciekinierzy odżywiali się soczewicą, której biskup miał w nadmiarze w magazynach klasztoru. Stąd późniejsza nazwa klasztoru Der al-Adas („Klasztor Soczewicy”). Ostatni biskup tegoż klasztoru, Mor Gregorios Yuhanna al-Kerki, został zdradziecko zamordowany w 1587 r., po czym klasztor opanowano i zamieniono na meczet. Dopiero po 350 latach obiekt wykupili prawosławni Grecy, ale nie przekazali go pierwotnym właścicielom. W znajdującym się wtedy obok klasztoru kościele asyryjskim pod wezwaniem Marii Magdaleny przebywało 70 mnichów. Owa świątynia stanowi dziś kolegium muzułmańskie Maamunije.
Wiele zabytków sakralnych w Jerozolimie, o jakże bogatej historii i wspaniałej architekturze, nawet po zamienieniu na meczety, nadal nosi nazwy zdradzające ich pierwszych użytkowników. Można tu dla przykładu wymienić chociażby „meczet jakobicki”, który jako kościół asyryjski był kiedyś częścią dużego klasztoru pod wezwaniem św. Tomasza. Opanowany przez muzułmanów klasztor wykupili Anglicy w roku 1838, zachowując go jednak dla siebie. Znajduje się on w pobliżu ormiańskiego klasztoru św. Jakuba, nieopodal Bab al-Chalil.

Stara Jerozolima. Czerwonym kółkiem oznaczono asyryjski klasztor św. Marka, a czerwonym krzyżykiem Bazylikę Grobu Pańskiego, w której znajduje się asyryjska kaplica „Grób Józefa z Arymatei”

A.G.Kiraz, autor wydanej w 1988 roku w Holandii w języku arabskim rozprawy historycznej o Asyryjczykach w Ziemi Świętej, wylicza dziesiątki zabytków zniszczonych lub siłą skonfiskowanych kolejno przez Arabów, Turków, krzyżowców, a nawet przez silniejsze wspólnoty chrześcijan wschodnich, np. Ormian. Nie mając oparcia w żadnym państwie, które mogłoby wykorzystać swoje wpływy w celu ochrony praw do obiektów najmniejszej z mniejszości w Palestynie, asyryjski biskup Jerozolimy, Abdalla as-Sadadi (późniejszy patriarcha Ignatios Abdalla II, 1906-1915) i ówczesny patriarcha Syryjskoortodoksyjnego Kościoła Antiochii, Ignatios Petros IV (1872-1894) alarmowali w tej sprawie w Konstantynopolu i w Wielkiej Brytanii. Skierowano ich do Londynu. Szczegółowy dziennik ich misji, która trwała od 24.08.1874 r do 21.03.1875 r., został opublikowany niedawno na łamach organu Kościoła w Damaszku. Misja zakończyła się niepowodzeniem. Konfiskata asyryjskich posiadłości w Palestynie trwała nadal. Najboleśniejsze jest chyba to, że nowi użytkownicy bez żadnych oporów usuwali wszelkie ślady asyryjskości ze zrabowanych zabytków.
Poza Jerozolimą istniały jeszcze inne skupiska asyryjskie. Bywały okresy, że w Palestynie rezydowało naraz kilku biskupów asyryjskich obsługujących oddzielne rejony. Między innymi siedzibą biskupią było portowe miasteczko nieopodal Gazy (V-VI w.); klasztor na górze Synaj (do jego mnichów św. Jakub z Sarug, zm. 521 r., wystosował list); Tyberiada (814-1060 i 1139-1350 – znany kronikarz Michał Syryjczyk podaje nazwiska 13 biskupów Tyberiady); wreszcie miasto Akka (XIII w.).
O ciągłości historycznej można mówić jedynie w stosunku do jerozolimskiej gminy. Lista 125 biskupów asyryjskich, którzy przez dziewiętnaście bez mała wieków rezydowali w Jerozolimie została opublikowana we wspomnianej pracy Kiraza. W latach 1946-1948 biskupem Jerozolimy był Jeszu Samuel pochodzący ze znanej autorowi wioski Hulua w północno-wschodniej Syrii. To on właśnie uratował z zawieruchy wojennej słynne zwoje z Oumran, przenosząc je do USA. Obecnie jest metropolitą Syryjskoortodoksyjnego Kościoła Antiochii na Stany Zjednoczone i Kanadę. Aktualnym zaś wikariuszem patriarchalnym Palestyny w randze biskupa (od 1983 r.) jest Dionosios Behnam Jakub z Mosulu. Rezyduje on w klasztorze św. Marka, jedynym w Jerozolimie, który pozostał w rękach Asyryjczyków, w starej części miasta, w dzielnicy żydowskiej. Klasztor posiada bogata bibliotekę ze starymi rękopisami.
Pod koniec XIX w. przyjechała na pielgrzymkę do Ziemi Świętej liczna rzesza Asyryjczyków z Turcji. Trwające w tym czasie w Turcji masakry chrześcijan skłoniły przybyszów do pozostania w Betlejem i Jerozolimie. Prawdopodobnie już wtedy istniały w tych miastach asyryjskie szkoły, w których uczył m.in. najwybitniejszy asyryjski działacz narodowy, Naum Faik (urodzony w 1868 r. w Diyarbakir w Turcji, a zmarły w 1930 r. w USA). Jego pamięć jest czczona w lutym każdego roku wszędzie tam, gdzie jest to możliwe. W 1913 r. istniała w Betlejem szkoła im. św. Efrema (obecnie 2 klasy podstawowe), w której w latach dwudziestych uczyli również dobrze znani działacze i pisarze asyryjscy: Yuhanon Qashisho (przebywający obecnie w Szwecji, pierwszy redaktor wychodzącego tam od 16 lat miesięcznika) i Abrohom Gabriel Souma (mieszkający w Sao Paulo w Brazylii, autor 13-tomowej monumentalnej pracy „Kultura Asyryjczyków”). W roku 1927/1928 do asyryjskiej szkoły w Jerozolimie uczęszczało 60 uczniów.

Kościół Joldat Aloho w Betlejem. Pocztówka z początku lat 80. oraz zdjęcie z 3 kwietnia 2002, kiedy budynki chrześcijańskie zostały wykorzystane jako kryjówka przez palestyńskich islamistów

W Palestynie powstawały asyryjskie placówki kulturalno-oświatowe. Można tu wymienić zasłużone Towarzystwo Rozwoju Szkól Asyryjskich (funkcjonowało pod nazwą Taw Mim Simkad w latach 1926-1967), które stanowiło oddział towarzystwa pod tą samą nazwą założonego po raz pierwszy w 1919 r. w Adanie (Turcja), a od 1967 roku przyjęło nową nazwę: Towarzystwo św. Marka; Stowarzyszenie Młodzieży Asyryjskiej (od 1935 r., po 10 latach działalności powstała sekcja skautów i sportu); Stowarzyszenie św. Efrema w Betlejem (od 1922 r.); Asyryjski Klub w Betlejem (od 1949 r.); Liga Dziewcząt Asyryjskich (1951-1954); Drużyna Skautów w Betlejem (od 1958 r.). Wydawane były też czasopisma: „Al-Hikma” (1926-1931, przedtem wychodziło od 1913 r. w Mardinie w Turcji, wznowione w 1990 r., drukował w nim swoje teksty m.in. znany specjalista od historii Arabów, Philip Hitti); „Al-Madżaila Al-Bartiarkija” ( 1933-1941 ) i „Aram” ( 1973-1977).
Na skutek masakr w Turcji, w latach 1914-1918 w Palestynie szukały schronienia nowe rzesze Asyryjczyków pochodzących z Mardin, Diyarbakir, Azach, Esfes, Charbut i Miden i Maaserta. Osiedlili się oni w Betlejem, Jerozolimie, Hajfie i Jerycho. Właśnie dla tych ostatnich zbudowano trzy kościoły: w Betlejem pod wezwaniem Dziewicy Maryi (od 1922 r.); nad wschodnim brzegiem rzeki Jordan pod wezwaniem Jana Chrzciciela (1933 r.) i kaplicę na cmentarzu asyryjskim w Bet Sahur (1969 r.). W 1948 r. w Jerozolimie mieszkało około 4000 Asyryjczyków, a w Betlejem -1200 osób. W artykule zamieszczonym w „The Jerusalem Post Magazine” (Nachanson 1978, s. 3), autor przedstawia społeczność asyryjska w tym mieście (w sumie 3500 osób) omawiając elementy ich obyczajów ludowych, w tym ceremoniał przygotowywania kaszy pszennej burgul i tradycyjnego sposobu utrwalania mięsa Qalijo. Konflikt arabsko-izraelski nie sprzyja stabilizacji tej społeczności. Po każdej wojnie z przyczyn bliżej nie określonych kolejna fala opuszcza Palestynę, udając się do USA, Kanady, Australii. Obecnie żyje w Jerozolimie, Betlejem, Bet Sahur i Bet Dżala około 8000 Asyryjczyków. Warto zaznaczyć, że językiem asyryjskim w Palestynie mówi blisko 300 tysięcy osób. Są to Żydzi, którzy przesiedlili się tu głównie z irackiej części Mezopotamii, zwanej dziś Kurdystanem. Ich sympatie do współmieszkańców regionu, z którego przybyli (Kurdów, Asyryjczyków, Jezydów i Ormian) wykorzystują dla celów propagandowych jedynie kurdyjskie organizacje polityczne.

Poniżej umieszczamy zdjęcia z dzisiejszego Izraela, nawiązujące do miejsc opisanych w tekście

Ołtarz w kaplicy asyryjskiej w Bazylice Grobu Pańskiego

Starożytne grobowce przylegające do kaplicy „Grobu Józefa z Arymatei”

Brama asyryjskiego klasztoru św. Marka w Jerozolimie

Ikona w klasztorze św. Marka

Nabożeństwo w klasztorze św. Marka

Wnętrze kościoła asyryjskiego przy klasztorze św. Marka

UWAGA: będąc w Izraelu można wziąć udział w nabożeństwie, odprawianym w języku ojczystym Pana Jezusa!

Katolickie Msze święte w języku aramejskim:

SYRIAN VICARIATE
Jerozolima, Chaldean Street 6
w niedzielę 10:00

Syrian Catholic Church
Betlejem, Manger Street
w niedzielę 8:30

Maronite Church (St. Louis)
Hajfa, Rubin Lane 5
w niedzielę 10:00, 18:00

Syriacko-Prawosławne Msze święte w języku aramejskim:

St. Mark’s Church
Jerozolima, ul. św. Marka
w niedzielę 16:00, 17:00

kaplica w Bazylice Grobu Pańskiego
Jerozolima
w niedzielę 8:30 (w zimie), 9:30 (w lecie)

kościół Grobu Maryi Jerozolima, Getsemane
w środę 8:00 (w zimie), 7:30 (w lecie)

na podstawie strony informacyjnej Kustodii Ziemi Świętej