Na zdjęciu figurka Matki Bożej z kościoła NMP w Mosulu zniszczona przez ISIS
Wiek XIII. Trwał jeszcze czas wypraw krzyżowych. Po zdradzieckim ataku na Konstatynopol, dokonanej tam masakrze i sprofanowaniu świętych miejsc Kościoła prawosławnego przez krzyżowców, jak też z powodu coraz silniejszego nacisku sił muzułmańskich, papieże pilnie szukali innych sojuszników na terenie Bliskiego Wschodu. Jednym z takich sojuszników miał być Kościół Asyryjski (Asyriacki), zwany też nestoriańskim. Wysłannikami papieży do patriarchy asyryjskiego byli zwłaszcza Dominikanie. Już w latach rządów patriarchy Mar Sabrisho V (1226-1257) doszło do pierwszych, nieskutecznych usiłowań doprowadzenia do unii pomiędzy obydwoma Kościołami.
W latach 1281-1317 patriarchą był Mongoł Uyah-allah III (w innych źródłach nazywany jest Jahballah lub Yabahad). To on wysłał w sławną podróż do Europy (w latach 1287-1288) swego przedstawiciela, Rabbana Bar Sauma, aby ten podpisał przymierze pomiędzy na wpół chrześcijańskimi Mongołami i królestwami Francji i Anglii, jako konsekwencję pojednania się Kościołów rzymskiego i asyryjskiego. W końcu nic z tych usiłowań nie wyszło, ale ciekawe jest, że „heretyk” i „nestorianin” Rabban Bar Sauma, już w XIII wieku mógł bez żadnych przeszkód odprawiac swoje msze w rycie chaldejskim w kościołach katolickich (nawet w katedrach!) Rzymu i innych miast Europy, a nawet przyjąć komunię Wielkanocną z rąk samego papieża Mikołaja IV.
Rok później, w 1289 r., to papież wysłał swego przedstawiciela, Franciszkanina Jana z Monte Corvino, z listami do patriarchy Uyah-allaha III, królów Armenii i Persji (ta była wówczas rządzona przez Mongołów) do cesarza Chin. Te wszystkie próby zbliżenia pomiędzy dwoma Kościołami nie doprowadziły do oczekiwanego rezultatu, ale przyczyniły się do wzajemnego poznania i do podwalin zaistnienia katolickiego Kościoła Chaldejskiego, którego krótką historię pragnę omówić w niniejszym artykule.
Sam początek i nazwa Kościoła mają swe korzenie na Wyspie Cypr, gdzie tamtejszy metropolita i wierni Kościoła Asyryjskiego zdecydowali się na wejście w unię z Kościołem i z papieżem rzymskim. Ostatecznie, w wyniku postanowień Soboru Florenckiego, w 1445 r. cała wspólnota asyryjska, z biskupem na czele, przeszła na katolicyzm. Jeszcze w tym samym 1445 r., podczas Soboru w Florencji, papież Eugeniusz IV uroczyście oświadczył, że kto nazwałby chrześcijan przybyłych do katolicyzmu z Kościoła nestoriańskiego „nestorianami” zostanie natychmiast ekskomunikowany, gdyż odtąd ci chrześcijanie mają być nazywani „Chaldejczykami”. Chociaż Kościół Chaldejski na Cyprze miał bardzo krótki żywot (z powodu inwazji Turcji i najróżniejszych presji, zwłaszcza ze strony Kościoła rzymskiego) i choć Chaldejczycy przeszli z rytu wschodniego na łaciński, to jednak nazwa Kościoła jako Kościoła Chaldejskiego przetrwała i została przyjęta przez innych członków Kościoła Asyrysjkiego wchodzących odtąd w unię z Rzymem.
W roku 1450 Asyryjski patriarcha Mar Chimun (Szymon) IV (1437-1477) ogłosił, że odtąd stanowisko patriarchy będzie dziedziczne. W 1477, jako jego następca, został mianowany patriarchą jego bratanek Mar Chimun V. Takie posunięcie spowodowało, że niektórzy biskupi się zbuntowali i odłączyli od Kościoła Asyryjskiego. Kiedy umarł kolejny patriarcha, Mar Chimun VI, i wybrano w 1538 r. na następcę jego krewniaka Mar Chimuna VII, kilku biskupów w proteście zebrało się na Synodzie w Mosulu (północ Iraku) wybierając na patriarchę Kościoła Mezopotamskiego (według kanonu z V wieku ustanowionego przez Kościoły Selucji i Ktezyfonu) innego kandydata, przełożonego klasztoru z Rabban Hormizd, leżącego w pobliżu Alkosh, Mar Yohanna (Jana) Sulakę. W ten oto sposób Kościół Asyryjski miał dwóch, zwalczających się nawzajem patriarchów.
Po jakimś czasie Jan Sulaka, mając za przeciwnika Mar Chimuna VIII Denkha, zdecydował się na szukanie pomocy w Rzymie i złożył, za pośrednictwem Kustodii Ziemi Świętej, akt posłuszeństwa papieżowi Juliuszowi III. W 1552 r. ruszył osobiście do Rzymu, wyznając tam publicznie katolickie wyznanie wiary. W 1553 r. Juliusz III ustanowił go oficjalnie patriarchą Kościoła Chaldejskiego. Po powrocie osiadł w Diyarbakir (Turcja), wyświęcał biskupów, organizował struktury nowego Kościoła, wzmacniał powstające wspólnoty, ale nie trwało to długo, ponieważ już w 1555 r. został zamordowany przez Emira z Amadaya na prośbę drugiego patriarchy, swego konkurenta. Następcą Sulaki został biskup z Djezzira, przyjmując imię Mar Abdisho IV Maron. Chcąc unikną losu poprzednika, zdecydował się na przeniesienie swojej siedziby do Sirt. Jego następcy też przenosili swoją siedzibę patriarchy do różnych nowych miejsc (Salmasu, Urmii, itd.), co miało swój wpływ na osłabienie uni z Rzymem. W końcu, w 1672 r., patriarcha Chimun XIII (1662-1700) zdecydował się na powrót do Kościoła Asyryjskiego, zamieszkując w leżącym w górach Kurdystanu mieście Kotshnés, we wschodniej Turcji, tworząc w ten sposób nową linię patriarchów asyryjskich z Kotshnés (dotychczasowa była z Alkosh, a zaczęła się od Mar Chimuna VI, który żył w latach 1504-1538), z której pochodzą również dzisiejsi patriarchowie Kościoła Asyryjskiego Wschodu.
Nie wszyscy katolicy chaldejscy podążyli za swoim przywódcą do Kościoła Asyryjskiego, ale przez jakiś czas pozostali bez własnego patriarchy. Na dodatek, już w 1672 r., pod wpływem misjonarzy kapucyńskich (Franciszkanie) przeszedł na katolicyzm biskup Youssefa (Józef) z Diyarbakiru. Sułtan turecki pozwolił mu na używanie tytułu patriarchy, tymczasem jednak Rzymowi się nie spieszyło z uznaniem Józefa, gdyż papież liczył ciągle na pozyskanie patriarchy Kościoła Asyryjskiego. Dopiero w 1681 r. Rzym zatwierdził go na patriarchę, nadając mu imię Youssefa (Józefa) I. Po jego śmierci następcy Józefa I również przyjmowali to imię, aż wybrano patriarchą Youssefa IV, który jednak nie został jako patriarcha zatwierdzony przez Rzym, a tylko jako administrator patriarszy. Stało się tak, gdyż w swych zabiegach na Bliskim Wschodzie Rzym ponownie myślał o pozyskaniu dla unii jednego z dwóch patriarchów: z Alkosh lub z Kotshnésu. W końcu, w 1780 r., Youssef IV zrezygnował ze stanowiska administratora, przenosząc się następnie do Rzymu. Na jego miejsce administratorem Rzym wybrał jego bratanka, księdza Augustyna Hindi, wyświęconego na biskupa w 1804 r., który jednak wbrew papieżowi i jego dyplomacji zaczął nazywać się patriarchą Youssefem V. Rzym nigdy nie uznał tego tytułu, więc zmarł w 1827 r. Tylko jako metropolita Diyarbakiru.
Większy wpływ na rozwój Kościoła Chaldejskiego miała sytuacja na ziemiach Iraku, gdzie bratanek asyryjskiego patriarchy Eliasza XII Denha (1722-1778) z Rabban Hormuzd (linia z Alkosh) nawrócił się w 1771 r. na katolicyzm, nie przystępując jednak do unii z Rzymem. Jeden z jego bratanków, patriarcha Eliasz XIII Iszu Jahb (1778-1804), również przyjął katolickie wyznanie wiary, ale tak jak wujek miał problemy z zaakceptowaniem w pełni unii z Rzymem. Tymczasem inny bratanek, Jan (Yohana) Hormez, przy manipulacjach Rzymu został w 1778 r. asyryjskim metropolitą Mosulu, bardzo ważnego ośrodka chrześcijańskiego Wschodu. To właśnie on, po oficjalnym nawróceniu się na katolicyzm, przyprowadził ze sobą do Kościoła Chaldejskiego sporą grupę biskupów asyryjskich i bardzo wpływową wspólnotę mnisią z klasztoru Rabban Hormuzd. Po śmierci Augustyna Hindi i po pokonaniu jeszcze innych przeszkód, w 1830 r. papież Pius VIII uznał go za patriarchę Chaldejczyków z rezydencją w Mosulu, nadając mu przy tym tytuł „chaldejskiego patriarchy Babilonu”, który to tytuł jest do dzisiaj oficjalnym tytułem patriarchów katolickiego Kościoła Chaldejskiego. Nowy patriarcha, Yohana VIII Hormez, był więc bratankiem Eliasza XIII, zmarłego w 1804 r. ostatniego patriarchy asyryjskiego z Alkosh.
Aby przeciwstawić się zwyczajowi posiadania patriarchatu dziedzicznego Yohana VIII Hormez powołał w 1838 r. biskupa Mikołaja Zajję na swego koadiutora z prawem zastąpienia go po jego śmierci na tronie patriarchy. Od tej chwili katolicy zaczęli osiadać w miastach Niziny Mezopotamskiej, gdy tymczasem wierni Kościoła Asyryjskiego, już będącego w mniejszości, pozostali w bardzo trudnej warunkowo rzeczywistości Gór Hakkari.
Ruch zjednoczeniowy Asyryjczyków z Rzymem spotkał się z oporem misji chrześcijańskich innych Kościołów: protestanckiej z USA, anglikańskiej i rosyjskiej. Największy kryzys nastąpił jednak z winy samego Rzymu, który wszelkimi środkami próbował zlatynizować Kościół Chaldejski. Patriarcha Youssef VI Audo (1848-1878) domagał się praw do zachowania tradycji Kościoła Chaldejskiego, niezależności w wyborze swych biskupów i przywrócenia jurysdykcji patriarchatu Selucji i Ktezyfonu. Ta jurysdykcja należała do niego prawnie jednak została mu odebrana. Ten wielki patriarcha był też obrońcą autonomii katolickich Kościołów Wschodu na Soborze Watykańskim I (wszyscy chyba już slyszeli historię, że jakoby papież miał położyć swoją stopę na karku zgiętego przed nim patriarchy Youssefie…), nie zgadzając się nawet na podpisanie decyzji soborowych, co uczynił dopiero dwa lata później w Mosulu, kiedy otrzymał już z Rzymu gwarancje swych praw jurysdykcyjnych dotyczących Patriarchatu Babilońskiego.
Innym gestem niepokornego wobec Rzymu patriarchy był fakt wysłania do Indii dwóch biskupów, o czym juz pisałem w jednym z poprzednich artykułów na temat Kościoła Syromalabarskiego w Indiach. Rzym zareagował w sposób brutalny rzucając groźbami i domagając się wycofania obydwu biskupów. Patriarcha, chcąc uniknąć gorszego zła, podporządkował się w końcu papieżowi. Youssef zmarł w 1879 r. i do dzisiaj jest uznawany przez Kościół Chaldejski za wielkiego obrońcę tradycji i tożsamości swojego Kościoła i ludu.
Następcą Youssefa (Józefa) VI został Piotr Eliasz XIV Abu al-Junana (1878-1894). Olbrzymi wpływ na wzrost i rozwój Kościoła Chaldejskiego miał jednak patriarcha Emanuel II Tomasz (1900-1947), który doprowadził do przyłączenia się do katolickich Chaldejczyków wielkiej liczby członków Kościoła Asyryjskiego. To ten patriarcha nakazał wydrukować księgi liturgiczne swojego Kościoła. Z powodu wojen oraz niepokojów religijnych i rasowych coraz więcej Chaldejczyków zaczęło osiedlać się w Bagdadzie, a nawet sam patriarcha Youssef VII Ghanima (1947-1958) przeniósł w końcu swoją siedzibę z Mosulu właśnie do Bagdadu, miasta posiadającego 28 parafii chaldejskich i wyższe seminarium duchowne.
Utworzenie Kościoła Chaldejskiego i jego otwarcie na Zachód miało od początku poparcie dyplomacji francuskiej (kraj katolicki) oraz spowodowało pojawienie się wielu misjonarzy z takich zakonów jak Karmelici, Dominikanie czy Franciszkanie-Kapucyni. Wraz z ich pojawieniem zaczęto tworzyć liczne szkoły, seminaria, ośrodki zdrowia, drukarnie, itd., co miało wielki wpływ na wzmocnienie pozycji Kościoła katolickiego na tamtych terenach Bliskiego Wschodu.
Tak jak Kościół Asyryjski i Kościół Ormiański, również Kościół Chaldejski przeszedł przez krwawe prześladowania ze strony Turków podczas I Wojny Światowej, którzy zamordowali około 30 tys. wiernych tego Kościoła, w tym 3 biskupów i 20 księży. Kto przeżył uciekł na północ Iraku pod ochronę Anglików. Za to podczas kryzysu wobec rządu Iraku Chaldejczycy byli bardzo ostrożni i dlatego, idąc na kompromis, uniknęli masakry, która dotkęła broniącyh swych podstawowych praw wiernych Kościoła Asyryjskiego.
Dzisiaj większość Chaldejczyków mieszka w Iraku. Ich dawne tereny, Kurdystan, jest pod władaniem fanatycznych, często nastawionych wrogo do chrześcijaństwa Kurdów (w rozmowie z pochodzącym z Mosulu przedstawicielem patriarchy syriackiego w Brazylii czułem olbrzymią nienawiść, jaka dzieli arabskich chrześcijan od Kurdów w Iraku). Dzisiaj większość Chaldejczyków żyje w miastach, zwłaszcza w Bagdadzie, a kto mógł już uciekł na Zachód, do Europy lub do Ameryk, zwłaszcza do Ameryki Pn., gdzie istnieje nawet biskupstwo chaldejskie w Detroit (w innych miastach i krajach Ameryk wierni podlegają miejscowym biskupom obrządku łacińskiego). Z powodu inwazji Iraku przez wojska USA i koalicyjne ( w tym i polskie) sytuacja chrześcijan uległa jeszcze większemu pogorszeniu. Kościół Chaldejski i inne Kościoły chrześcijańskie miały często właśnie w Saddamie Husajnie swojego wielkiego sprzymierzeńca. Dla przykładu, Saddam dał w prezencie Kościołowi Chaldejskiemu w Bagdadzie teren o powierzchni 23 tys. m2 na budowę siedziby patriarchy.
Patriarcha chaldejski jest wybierany przez zgromadzenie biskupów i przełożonego klasztoru Rabban Hormizd (inna pisownia, z którą się zetknąłem, to Rabban Hormuzd). Wybrany patriarcha musi zostać następnie zatwierdzony przez papieża.
Kościół Chaldejski posiada 5 klasztorów męskich (4 w Iraku i 1 w Rzymie) z około setką mnichów z Zakonu Mara Ormizdasa. Posiada też dwa zgromadzenia żeńskie: od Niepokalanego Poczęcia, utworzone w 1922 r. w Bagdadzie i liczące ponad 40 zakonnic oraz od Najświętszego Serca z około 30 zakonnicami.
Patriarchat babiloński Kościoła Chaldejskiego obejmuje metropolie w Bagdadzie (diecezja patriarchalna), Kirkuku (Irak), Teheranie i Urmi (obydwie w Iranie); archidiecezje: Irbil (Arbela), Basra i Mosul w Iraku, Ahwaz w Iranie i Amida-Diyarbakir w Turcji; diecezje: Alkosh, Amadija, Akra, Sulajmanijja i Zachu w Iraku, Salmas w Iranie, Aleppo w Syrii, Mardin w Turcji i Bejrut w Libanie. Wikariaty apostolskie istnieją w Kairze w Egipcie i w Jerozolimie. Ten ostatni wikariat został utworzony w 1908 r. i posiada jurysdykcję nad Chaldejczykami mieszkającymi również w Hajfie i w sąsiednim kraju, w Jordanii, gdzie ich liczba uległa i nadal ulega znacznemu zwiększeniu z powodu napływu emigrantów z Iraku, a spowodowanej pierwszą, jak też aktualną wojną w Zatoce Perskiej.
Liczba wiernych Kościoła Chaldejskiego jest różna w zależności od źródeł, które mówią o liczbie od około 300 tys. do 500 tys. osób, z czego wielka część (ponad połowa) mieszka na terenie Diecezji Bagdadzkiej w Iraku.
11.XI.1994 r. Kościół Rzymsko-Katolicki i Kościół Asyryjski podpisały dokument kończący teologiczną kontrowersję istniejącą pomiędzy tymi Kościołami od czasów Soboru w Efezie (431 r.). W dokumencie tym zostało potwierdzone, że pomimo różnej terminologii i dziedzictwa kulturowego obydwa Kościoły wyznają tę samą wiarę chrystologiczną: w dwie natury w Chrystusie i w jedność osoby Słowa. Nie istnieje jeszcze pełna jedność, ani też wspólnota stołu Pańskiego, jednakże czytając słowa papieża z jego spotkań z przedstawicielami Kościołów Wschodu widać wyraźnie, że dla niego to właśnie katolickie Kościoły obrządków wschodnich mają odegrać główną rolę w doprowadzeniu do jedności rodzin Kościoła katolickiego i Kościołów prawosławnych: bizantyjskich, przedchalcedońskich i przedefeskiego Kościoła Asyryjskiego. Oczywiście, że wielu patrzy jeszcze z wielką nieufnością na struktury Kościołów unickich, takich jak Kościół Chaldejski, ale oby w planach Bożych rzeczywiście stały się nie przeszkodą, lecz właśnie jednym z pomostów do jedności wszystkich uczni Jezusa.
Tym artykułem kończe przedstawienie historii Kościołów obrządku chaldejskiego. Przedtem przedstawiłem dzieje Kościołów obrządków aleksandryjskiego i antiocheńskiego. W przyszłości zajmę się Kościołami jeszcze innego, specyficznego i starożytnego obrządku, Kościołów rytu ormiańskiego.
ks. Mirosław Kropidłowski
artykuł opublikowany w 2004 r. na stronie www.magazyn.ekumenizm.pl