Autor: ks. Mirosław Kropidłowski (2004 r.)
Po roku 313, kiedy to cesarz Konstantyn „edyktem z Mediolanu” dał wolność chrześcijanom w wyznawaniu ich wiary, zaczął się w praktyce proces podporządkowania Kościoła polityce państwa. Odtąd brak zgody z oficjalną linią Kościoła reprezentowanego przez cesarza i zwycięskie grupy takiego czy owego zwołanego przez niego soboru kończyło się zazwyczaj prześladowaniami ze strony państwa. Tak też było w przypadku patriarchy Konstantynopola, Nestoriusza (381 – 451), który potępiony i zdjęty z urzędu na Synodzie w Efezie w 431 r. (później przeobrażonego w sobór), został uwięziony, zesłany do Bostry w Arabii, a następnie do Egiptu, gdzie umarł w nędzy.
Jego zwolenników władze państwowe i kościelne zaczęły prześladować, toteż uciekli poza granice cesarstwa bizantyjskiego, do Mezopotamii i Iranu, dając początek pierwszemu niezależnemu Kościołowi apostolskiemu, Kościołowi Asyryjskiemu, na Zachodzie zwanego też „nestoriańskim” (nazwa ta, jak w przypadku nazwy „jakobitów” stosowanej wobec prawosławnych syriaków, ma raczej charakter obraźliwy). To o tym Kościele obrządku chaldejskiego, o jego niezwykłej historii, będzie niniejszy artykuł.
Początki chrześcijaństwa na Wschodzie (w Mezopotamii, Persji i w Indiach) tradycja wiąże z osobą apostoła Tomasza. Według tej tradycji Tomasz, wraz z jednym z siedemdziesięciu dwóch uczniów Jezusa, Tadeuszem (na Wschodzie zwanym Addaï), wyruszył z Antiochii i dotarł do Edessy, gdzie założył pierwszą wspólnotę (Tadeuszowi towarzyszyli Mari i Aggaï, którzy mieli być pierwszymi biskupami Seleucji i Ktezyfonu, pierwszego Kościoła Mezopotamii), a następnie już sam wyruszył do Indii, gdzie miał umrzeć śmiercią męczeńską.
Inna tradycja, związana z Edessą i z ikoną wspominaną przez starożytne teksty liturgiczne, dotyczy wspomnianej przez sławnego biskupa Euzebiusza z Cezarei (265 –340) ikony, przedstawiającej Jezusa. Euzebiusz napisał, że król Edessy, Abgar Oukana („abgar” znaczy po aramejsku „czarny”), cierpiał na bolesną chorobę stawów (zwaną „chorobą królów”) i usłyszawszy o dokonywanych przez Jezusa cudach wysłał do niego posłańca z listem, prosząc o przybycie i wyleczenie go z choroby. Jezus jednak nie mógł udać się do Edessy, ale obiecał posłać swego ucznia. Król prosił też o ikonę przedstawiającą Jezusa (chodzi niby o jedyną ikonę „autoryzowaną” w Kościele Asyryjskim). Jezus wysłał Tadeusza, który udał się do Edessy, uzdrowił króla i założył tam pierwszą wspólnotę, która stała się głównym ośrodkiem szerzenia chrześcijaństwa na całą Mezopotamię.
Bardziej prawdopodobne jest przypuszczenie, że dzieło ewangelizacji już w I wieku rozpoczęli na tych terenach misjonarze żydowsko – chrześcijańscy i syryjscy, którzy przybyli tam z Edessy. Również i wojny prowadzone przeciw Cesarstwu Rzymskiemu przyczyniły się do sprowadzenia w głąb Mezopotamii i Persji jeńców, w tym i chrześcijan, z kapłanami włącznie, co również musiało mieć swój wpływ na zakładanie wspólnot i rozwój chrześcijaństwa na Wschodzie.
Z Mezopotamią było związanych wiele czynników, które ułatwiły rozprzestrzenianie się chrześcijaństwa: język aramejski; tradycja przybycia królów magów do nowonarodzonego Jezusa; obecność Mezopotańczyków w dniu Zesłania Ducha Świętego (Dz. 2,9); obecność dużej diaspory żydowskiej od wieków oczekującej na przybycie Mesjasza; tradycja istnienia biblijnego raju pomiędzy rzekami Tygrysem i Eufratem, itd.
Chrześcijanie w Mezopotamii i w Persji spotykali się od początku z wieloma przeciwnościami i z wrogością ze strony zarówno tamtejszych Żydów, jak też ze strony zwolenników mazdaizmu. Zaczęły się też tam tworzyć różnego typu groźne herezje (np. manicheizm). Najsilniejszy okres prześladowań przypadł jednak na IV wiek, kiedy chrześcijaństwo zostało już oficjalnie zaakceptowane jako ważny element Cesarstwa Rzymskiego, które przez prawie cały czas było w konflikcie z Imperium Perskim.
Reakcją były krwawe prześladowania chrześcijaństwa przez Persów, zwłaszcza za Charpora II w latach 341 – 379, kiedy to niezliczone rzesze wierzących w Chrystusa poniosły śmierć męczeńską. Mimo to chrześcijaństwo rozwijało się dosyć prężnie, czego wynikiem było posiadanie przetłumaczonych na język aramejski ksiąg Pisma, wytworzenie własnej liturgii i utworzenie licznych wspólnot – diecezji, które posiadały nazwę „mariitha” (dosłownie „zagroda, owczarnia”), tak że już w III wieku w Mezopotamii i na terenie Zatoki Perskiej istniało dwadzieścia diecezji, należących do metropolii w Antiochii.
Zaczęto budować liczne klasztory, a życie monastyczne doszło do swego największego rozwoju w VI i w VII wieku, kiedy pojawili się wielcy reformatorzy, tacy jak Abraham Wielki z Kashkar (na południu Iraku). Do dzisiaj istnieją sławne klasztory z tamtych czasów: Rabban Hormez, Mar Anraham Madaya, Mar Isho-Yab Qosré i Mar Elia de Hira w Mosulu. To w tych klasztorach tworzono i przechowywano najróżniejsze elementy kultury teologicznej, filozoficznej, językoznawczej, itd. Klasztory były i są do dzisiaj wielkimi ośrodkami duchowości i strażnicami kultury wielu cywilizacji.
Innymi wielkimi ośrodkami chrześcijaństwa na Wschodzie były szkoły teologiczne. Najsławniejszą z nich była założona w IV wieku przez Świętego Jakuba z Nisibe „Szkoła z Nisibe” (inna pisownia: Nisibis). To z tej szkoły wyszło wielu sławnych teologów, filozofów, poetów, tłumaczy, itd., jak chociażby Święty Efrem (ikona obok), Baba, czy Aba, którzy sami z kolei utworzyli inne szkoły na terenie Imperium Perskiego i w regionie Zatoki Perskiej. Taką szkołą była utworzona przez Świętego Efrema „Szkoła z Edessy”, zwana też „Szkołą Persów”, z której wyszli inni wielcy doktorzy, jak Narsaï, Izaak Wielki, Bar Sauma, Jakub z Sarug i wielu innych.
Bogate wewnętrzne życie Kościoła na Wschodzie przyczyniło się do jego stopniowego uniezależniania się od Patriarchatu Antiocheńskiego i utworzenie własnej tożsamości opartej na różnicach geograficznych, politycznych, kulturalnych i innych. Już stojący na czele Kościoła Seleucji i Ktezyfonu Mar Papa (310-329) przyjął tytuł „Katolikosa”, zaczynając w ten sposób oficjalny proces separacji od Antiochii, pogłębiony w 410 r. przez Mar Izaaka, który połączył poszczególne diecezje w jedną prowincję kościelną, a zakończony przez Katolikosa Dadisho (Dadiszu) podczas synodu w Markabtha w 424 r., uniezależniając całkowicie tę część Kościoła powszechnego od patriarchatu antiocheńskiego i ogłaszając metropolitę Seleucji-Ktezyfonu nieusuwalnym katolikosem.
Doktrynę nestoriańską Kościół ten przyjął oficjalnie dopiero w latach 484/485, a swoim najważniejszym autorytetem uczynił Teodora z Mopsuestii. Praktyczna separacja Kościoła Wschodu od Kościoła Zachodu (bizantyjskiego i łacińskiego) dokonała się na synodach w Seleucji z 486 r. i w Babai w 497 r.
Pomimo prześladowań ze strony Persów, a następnie ze strony arabskich i perskich muzułmanów, Kościół Asyryjski przemienił się w niesamowicie prężną, misjonarską instytucję. Oprócz posiadania licznych diecezji na Bliskim Wschodzie, jego misjonarze wkrótce dodarli do Indii, do Chin (odnaleziona w 1625 r. stela z Si-an, postawiona w 781 r., informuje w języku aramejskim i chińskim, że już przed 635 r. w Chinach istniała asyryjska organizacja kościelna), Azji Środkowej, Mongolii, Tybetu, itd.
Głównymi misjonarzami byli mnisi, „nosiciele światła”. W IX wieku Kościół Asyryjski liczył już 27 metropolii i 245 diecezji w tak odległych od siebie miejscach jak Kair, Pekin, Samarkanda czy Jerozolima. Przypuszcza się, że liczba wiernych tego Kościoła doszła w tamtych czasach do około 60 – 80 milionów członków! Nawet relacje podróżnika Marco Polo (1254-1324) mówią o solidnej pozycji asyriańskich „nestorian” na dworze mongolskim. Rozwojowi misji towarzyszył również rozwój literatury i kultury Kościoła Asyryjskiego (pośrednicząc w przekazywaniu dorobku cywilizacji greckiej przyczynił się nawet do powstania kultury muzułmańskiej). Nadeszły jednak czasy strasznych prześladowań ze strony Kurdów, Turków, Mongołów, Arabów i Persów.
W Chinach do władzy doszła dynastia nacjonalistyczna, która uczyniła wszystko, aby wytrzebić u siebie chrześcijaństwo. W Azji Centralnej Turcy nawrócili się na islam i dokonali licznych podbojów niszcząc również zastane tam chrześcijaństwo. W Persji chrześcijanie byli prześladowani przez fanatycznych muzułmańskich szyitów. Aż wreszcie nadszedł decydujący, śmiertelny cios, który został zadany misjom i wspólnotom chrześcijańskim przez Tamerlana (1360-1405).
Wielka liczba chrześcijan uciekła przed prześladowaniami, nawracając się na islam. Pozostali jeszcze przy wierze członkowie Kościoła Asyryjskiego nie widzieli innego wyjścia, jak tylko uciec w srogie, nieprzystępne Góry Hakkari i zachodniego Azerbejdżanu, w aktualnym Kurdystanie. Tam, w regionie biednym, nieprzystępnym, o bardzo srogim klimacie, przetrwali do początków I wojny światowej w 1914 r. Tam też, w 1450 r., władza patriarchy, na wzór władzy klanowej, stała się władzą dziedziczną, tj. zaczęła przechodzić z wujka na bratanka lub siostrzeńca (patriarchowie byli zobowiązani żyć w celibacie, więc nie posiadali własnych dzieci). Zrodził się również zwyczaj, że od chwili swego poczęcia kandydat na przyszłego patriarchę miał zabronione spożywanie mięsa (dotyczyło to, więc również jego matki).
W nowych warunkach Kościół Asyryjski starał się ponownie zreorganizować. Przez jakiś czas przyłączył się nawet do Rzymu (o czym będzie mowa w następnym artykule, dotyczącym Chaldejskiego Kościoła Katolickiego), ale z powodu licznych trudności Katolikos Chimun (Symeon) XIII (1662 – 1700) zerwał kontakty z Rzymem, ponowił nestoriańskie wyznanie wiary i osiadł w Kotshnés, we wschodniej Turcji, w górach Kurdystanu. Miejsce to stało się siedzibą katolikosów aż do wybuchu I wojny światowej. W taki oto sposób Chimun XIII utworzył nową linię dziedziczną patriarchów asyryjskich w Kotshnés [pierwszą była z Alkosh, a inną Chimuna VI (1504 – 1538)].
Wielką, nową próbą przetrwania jako Kościół był dla chrześcijan asyryjskich czas I wojny światowej i następne lata po jej zakończeniu. Najpierw wojska tureckie zagroziły masakrą Asyryjczyków z Kurdystanu, co nie było tylko pustosłowiem zważywszy na ludobójstwo dokonane właśnie w tym samym czasie na Ormianach. W czerwcu 1915 r. zaczął się wielki exodus chrześcijan asyryjskich z patriarchą na czele, którzy opuścili Góry Hakkari i pieszo udali się na tułaczkę do rosyjskiej części Azerbejdżanu. Wędrówka ta kosztowała życie około 90 tys. członków Kościoła Asyryjskiego i zniszczenie 154 kościołów.
Po skończeniu wojny rząd turecki nie pozwolił Asyryjczykom na powrót do ich domów. Wspólnota ta stała się wspólnotą na wygnaniu poszukującą swego nowego miejsca do życia i wyznawania wiary swoich ojców. W końcu osiedli się w Kurdystanie irackim, który wówczas był pod zarządem Anglii.
W 1918 r. Kurdowie z północnego Iraku zamordowali w Korneh-Sher, w pobliżu Salamas, patriarchę Mara Chimuna XXI Benyamina. Wielu wiernych Kościoła Asyryjskiego natychmiast uciekła do Bakuba położonego około 50 km na północ od Bagdadu. Następcą Chimuna XXI został jego 24 letni brat Mar Chimun XXII, który jednak umarł już dwa lata po objęciu urzędu patriarchy. Urząd miał teraz przypaść zaledwie 13 letniemu Mar Chimunowi XXIII Ishai. Będąc jeszcze niepełnoletnim, aby móc podołać nowym obowiązkom, został wysłany na naukę do Anglii, skąd powrócił w 1927 r., osiedlając się w mieście Mosul na północy Iraku, gdzie przebywał do 1933 r., kiedy to doszło do krwawej masakry znanej w historii jako „Masakra z Samuel”, jako że miała ona miejsce w sierpniu 1933 r. w obozie uchodźców asyryjskich w małej miejscowości o nazwie Samuel, w pobliżu Mosulu.
Wojska irackie zamordowały tysiące mężczyzn, kobiet i dzieci. Patriarcha Chimun XXIII został uwięziony w Bagdadzie, a następnie zesłany na Wyspę Cypr, skąd mógł udać się do Anglii. W 1940 r. przeniósł swą siedzibę patriarszą do Chicago w USA, a w 1954 r. do San Francisco. Wielu z tych, którzy przeżyli masakrę, uciekło do Syrii i Libanu będących pod zarządem Francji, a wielu innych udało się na emigrację do Stanów Zjednoczonych i do krajów Europy.
Kościół Asyryjski na Bliskim Wschodzie pozostał bez swego przywódcy. Dopiero w 1962 r. patriarcha Mar Chimun XXIII udał się z wizytą duszpasterską do Libanu, Iranu i Indii, aby przywrócić tam hierarchię asyryjską. Nie udało mu się jednak odwiedzić wspólnot swego Kościoła w Iraku i w Syrii. W 1965 r., pragnąc przybliżyć się do bratniego Chaldejskiego Kościoła Katolickiego, Chimun XXIII zdecydował się na przeprowadzenie reformy, która polegała głównie na przyjęciu kalendarza gregoriańskiego. Reforma ta została jednak odrzucona przez grupę, na której czele stanął metropolita Indii, Mar Tomasz Darmo, który, odwołując się do tradycji patrystycznej, dokonał schizmy w Kościele Asyryjskim, tworząc w 1968 r. Dawny Kościół Katolicki i Apostolski, przenosząc zarazem swoją siedzibę do Bagdadu w Iraku, gdzie rząd przekazał pod jego jurysdykcję wszystkie kościoły asyryjskie.
Mar Tomasz natychmiast zaczął organizować nowy Kościół, wyświęcając wielu kapłanów i kilku biskupów, tworząc w ten sposób synod, który wybrał go na patriarchę. Zmarł w 1969 roku. Aktualnie Kościół ten liczy ponad osiem tysięcy członków i posiada własnego patriarchę oraz licznych biskupów. Jego wierni znajdują się zwłaszcza w Iraku, Syrii i w Libanie.
W 1970 r. patriarcha Kościoła Asyryjskiego, Chimun XXIII, dostał pozwolenie od rządu irackiego na powrót do Iraku, gdzie 24 kwietnia 1970 r. został przyjęty z wszystkimi należnymi mu zaszczytami. Zostały mu zwrócone wszystkie kościoły, a 21 maja tego samego roku został uznany przez rząd iracki jako „Najwyższy Przywódca Kościoła Asyryjskiego”.
26 sierpnia 1973 r. patriarcha Chimun XXIII zrzekł się tytułu patriarchy i zawarł związek małżeński. Zamieszkał w San Francisco żyjąc życiem cywilnym. Został zamordowany w tym samym mieście przez młodego Asyryjczyka 6 listopada 1975 r.
Po śmierci Mar Chimuna XXIII Asyryjski Kościół Wschodu zaczął być zarządzony przez patriarchów, którzy nie pochodzili z jego linii dziedzicznej. Posiada wiele diecezji, a jego wierni (podawane są różne dane – od 150 tys. do 600 tys.) żyją w Iraku, Syrii, Iranie, Libanie, Indiach, krajach Europy, USA, Kanadzie, itd.
11 listopada 1994 r. papież Jan Paweł II i patriarcha Denkha IV podpisali wspólną deklarację chrystologiczną i utworzyli mieszaną komisję w celu prowadzenia dalszego dialogu teologicznego i ekumenicznego. Doszło już też pomiędzy obydwoma Kościołami do ugody, że w przypadku potrzeby wierni Kościoła Asyryjskiego mogą uczestniczyć w celebracji eucharystycznej i przyjąć komunię w Kościele Chaldejskim (będzie mu poświęcony następny artykuł), który jest w pełnej komunii z Kościołem Rzymskokatolickim, jak też odwrotnie, wierni Kościoła Chaldejskiego, w razie takiej konieczności, mogą uczestniczyć i przyjąć komunię podczas celebracji eucharystycznej w Kościele Asyryjskim. Oczywiście, nie jest to jeszcze pełna komunia, ale widać już znaczny postęp w zbliżeniu pomiędzy obydwoma, asyryjską i katolicką, starożytnymi, kościelnymi wspólnotami.
Aktualny patriarcha ma swoją siedzibę w Morton Grove, Illinois, USA.
UWAGA: obecnie nowy Patriarcha Mar Gewargis III przeniósł się do Erbil w Iraku
W 2021 r. w miejsce patriarchy Mar Gewargisa III Sliwy został wybrany kolejny patriarcha, Mar Awa Royel