Późny staroaramejski
Dialekty lokalne języka aramejskiego przekształciły się w języki pisane około II stulecia przed Chr. Dialekty te wywodzące się z języka starożytnego imperium Asyryjskiego, są jednak od niego niezależne i wykazują silne różnice lokalne – w Mezopotamii i Babilonie na wschodzie, oraz Judei i Syrii na zachodzie.
Moneta Aleksandra Wielkiego z napisem aramejskim
Na Wschodzie dialekty aramejskie Palmyry i Arsaki wymieszały się z językami lokalnymi, tworząc języki składające się pół na pół z kalsycznej i lokalnej aramejszczyzny. Później dialekt arsakski przekształcił się w język mandajski (liturgiczny język mandaizmu – sekty, uznającej Jana Chrzciciela, ale odrzucającej Jezusa i Mojżesza). W królestwie Osroene (aram. Malkuta d-Bet Osra Ine) ze stolicą w Edessie (Sanliurfa w dzisiejszej Turcji), założonym w 132 r. przed Chr., dialekt lokalny stał się językiem państwowym, nazywanym obecnie starożytnym syriackim. W rejonie górnego Tygrysu rozwijał się wschodnio-mezopotamski aramejski, poświadczony w Hatra (ważne miasto imperium Partów), w Assur (starożytnej stolicy imperium Asyryjskiego) oraz w Tur Abdinie. Tacjan, asyryjski chrzescijanin, napisał swoje dzieło Diatessaron (kompilacja czterech Ewangelii – 172 rok n.e.) najprawdopodobniej właśnie w języku wshodnio-mezopotamskim, a nie w syriackim lub greckim. W Babilonie również rozwijał się dialekt lokalny, używany przez Żydów (żydowski starobabiloński język – od ok. 70 r.n.e.). Ten język codziennego zycia zmieniał się ciągle pod wpływem biblijnego aramejskiego oraz języka Targumów Babilońskich.
Targum – aramejski komentarz do Biblii Hebrajskiej (XI w.)
Późny język staroaramejski na zachodzie rozwijał się podobnie. Jego dialekty znacznie się różniły od dialektów wschodnich oraz od aramejskiego z czasów Imperium. Nastąpiło wymieszanie z dialektami kanaanejskimi, i ostatecznie aramejski wyparł język fenicki w I wieku przed Chr. oraz hebrajski w IV wieku n.e.
Dialekt, nazywany zachodnim późnym staroaramejskim, był używany w społeczności żydowskiej, i jest znany również jako żydowski język staropalestyński. Jego najstarszą formą jest starowschodniojordański dialekt, używany w regionie Cezarei Filipowej (dzisiejsze Banias połozone na wzgórzu Golan w Izraelu). W tym dialekcie spisano najstarszy rękopis apokryficznej księgi Henocha (ok. 170 r. przed Chr.). Następnie można wyróżnić język starojudejski z II w. n.e., który jest poświadczony w licznych listach prywatnych, inskrypcjach oraz cytatach w Talmudzie i przepisach, znalezionychy w Kumran. Pierwsze wydanie Wojen Żydowskich Józefa Flawiusza było właśnie w języku starojudejskim.
Dialekt starowschodniojordański był używany jeszcze w pierwszym wieku n.e. przez pogańskie plemiona mieszkające na wschód od Jordanu. Ten dialekt jest nazywany również staropogańskim palestyńskim dialektem. Był zapisywany pismem bardzo podobnym do starosyriackiego. Chrześcijański dialekt staropalestyński mógł wywodzić się właśnie z dialektu staropogańskiego; zauważalne są w nim tendencje zachodnioaramejskie, obecne również we wschodniosyriackich Ewangeliach (Peszitta).
Języki używane w czasach Jezusa
W czasach Jezusa (I wiek n.e.) żydzi mówili przeważnie w języku aramejskim. Język hebrajski jest poświadczony w zwojach z Morza Martwego i księgach Miszny (podstawowe księgi Talmudu, napisane przez wybitnego rabina Jehudę haNasi’ego ok. 200 roku n.e.). Był używany raczej jako język liturgiczny i literacki, rzadziej jako język mówiony. Grecki dialekt koine (gr. „powszechny”) był językiem handlu międzynarodowego oraz administracji rzymskiej. Był powszechnie znany w miastach. Po łacinie mówiło się przeważnie w wojsku rzymskim, dlatego łacina nie wywierała prawie żadnego wpływu na sytuację językową imperium rzymskiego.
Obok oficjalnych literackich dialektów aramejskiego istniały ustne dialekty tego języka. W czasach Jezusa na terenie Izraela używano siedmiu dialektów języka zachodnioaramejskiego. Prawdopodobnie, one niewiele się różniły między sobą. W jeruzalem i w udei przeważał dialekt starojudejski. W rejonie Ejn-Gedi panował dialekt południowo wschodni. W Samarii funkcjonował odrębny dialekt aramejski, w którym spółgłoski ה „he”, ח „chet” oraz ע „ajin” wymawiano tak samo, jak א „alef”. Galilejski dialekt języka aramejskiego, używany w regionie, gdzie wychowywał się Pan Jezus, jest znany jedynie z kilku nazw własnych, z galilejskich wpływów na język Targumu, niektórych dzieł literatury rabinicznej oraz z kilku listów prywatnych. Na wschód od Jordanu używano dialektów wschodniojordańskich, a w górskich rejonach Libanu i Syrii oraz w Damaszku mówiono damasceńską odmianą aramejskiego. Natomiast już w Aleppo panował dialekt zachodnioaramejski Orontes. O większości z tych dialektów wiemy bardzo mało.
Wymienione trzy powszechnie używane języki wpływały na siebie nawzajem, zwłaszcza hebrajski i aramejski. W żydowskim aramejskim pojawiały się wyrazy hebrajskie (przeważnie dotyczące kultu religijnego, ale tęż z codziennego życia), i odwrotnie, do hebrajskiego przenikały wyrazy aramejskie (jak np. znana wszystkim mamona – ‘majątek’). W greckim Nowym Testamencie zachowało się wiele semityzmów i semickich wyrazów zapisanych greckimi literami. Niektóre z nich są aramejskie, jak np. talita w Mk 5,41, a niektóre mogą pochodzić zarówno z hebrajskiego, jak i aramejskiego. Np. rabbuni – ‘mój nauczycielu’ funkcjonowało w obu językach (Jana 20,16).
Trzecie stulecie po Chrystusie jest uważane za granicę, po której się kończy okres rozwoju staroaramejskiego języka. W tym czasie natura wielu dialektów aramejskich uległa przemianie: te, które wywodziły się z języka Imperium, przestały funkcjonować jako żywe języki, a wschodnie i zachodnie dialekty lokalne przekształciły się w żywe i literackie języki.
Fragment kazania Jana Chryzostoma opartego o Ewangelię Jana (pismo Estrangelo, IX w.)
na podstawie: http://en.wikipedia.org/wiki/Aramaic_language
Zob. również tekst o wyrazach aramejskich w Biblii Hebrajskiej
Z modlitwami w języku aramejskim można zapoznać się tutaj: Modlitwy Asyryjczyków
Tekst 8 błogosławieństw w języku aramejskim można znaleźć tutaj>>>
Zapraszamy też do przeczytania artykułu W tym języku mówił Pan Jezus Chrystus!