Język aramejski jest starożytnym językiem należącym do grupy języków semickich wraz z asyryjskim, babilońskim, chaldejskim, hebrajskim i arabskim. W rzeczywistości języki arabski i hebrajski zawierają wiele elementów wziętych z aramejskiego, m.in. alfabet. Współczesne tzw. „kwadratowe” pismo hebrajskie nosi nazwę aszuri. Aszuri to hebrajska nazwa Asyryjczyków, potomków Aszura, syna Szema, syna Noego (Rdz 10,22). Wyrazy aramejskie pojawiają się już w pierwszej księdze Biblii (księdze Rodzaju), w rozdziale 31,47. Największy aramejski fragment znajduje się w księdze Daniela od 2:4 do rozdziału 7.
Inskrypcja aramejska znaleziona w Tel Dan; IX-VIII w.przed Chr.
Najstarsza znana inskrypcja w języku aramejskim datuje się na koniec X – początek IX stulecia przed Chr. Od tego czasu obserwuje się niezwykłe rozpowszechnienie się języka aramejskiego na dużym obszarze od Syrii poprzez Palestynę i do Egiptu, gdzie wyparł on wiele języków, w tym również akkadyjski i hebrajski. Przez prawie tysiąc leat aramejski był oficjalnym językiem mówionym i pisanym Bliskiego Wschodu. Upowszechnianie tego języka było związane ze wzrostem potęgi i podbojami imperium Asyryjskiego, które przyjęło aramejski za język oficjalny zamiast akkadyjskiego.
Imperium Asyryjskie
W późniejszym okresie, zwanym chaldejskim lub neo-babilońskim, oraz po podbojach perskich język aramejski pozostał językiem międzynarodowym. Pomimo umocnieniu wpływów hellenistycznych (zwłaszcza w miastach) w wyniku podbojów Aleksandra Wielkiego, aramejski pozostawał językiem codziennym mieszkańców Syrii, Ziemi Świętej, mezopotamii i przylegających krajów. Jego wpływ został znacznie osłabiony dopiero w XIX stuleciu n.e., dwieście lat od chwili zajęcia przez muzułmanów Damaszku (633 r.) i Jeruzalem (635 r.), ale aramejski nigdy nie został całkowicie wyparty przez arabski.
Izraelici, wysiedleni z Transjordanii, Baszanu i Gileadu w r. 732 przed Chr. przez asyryjskiego króla Tiglat-Pilesera III, przejęli język aramejski. Tak samo było w przypadku deportowanych północnych plemion Izraela po zdobyciu Samarii w 721 r. przed Chr. przez Sargona II, oraz w przypadku Judejczyków wygnanych do Babilonu przez Nebukadnezara w 587 roku przed Chr. Żydzi, wracający po wygnaniu do Ziemi Świętej, przynieśli ze sobą język aramejski, który zakorzenił się tutaj i był powszechnie w użyciu również za życia Iszo Mszicho (Jezusa Chrystusa). Zob. tekst 8 błogosławieństw w tym języku.
Inskrypcja aramejska na grobie Abby, odkrytym w północnej części starej Jerozolimy. Napis wykonano hebrajskimi literami w języku aramejskim (rzadkość w okresie drugiej świątyni)
W okresie hellenistycznym, pod panowaniem Seleucydów, aramejski przestał być językiem powszechnym, zaczęły się formować jego dialekty, różniące się co do wymowy i słownictwa. Niektóre z tych dialektów przyjęły formę literacką, i w końcu język podzielił się na Wschodnią gałąź z jej dialektami i Zachodną z jej dialektami. Jednak istnieje bardzo duże podobieństwo obu gałęzi języka aramejskiego.
Monety z napisami aramejskimi z okresu Drugiej wojny żydowskiej (132-135 r.)
Napis na awersie: SZNT AHT LGALT JSRAL (Rok jeden [czyli pierwszy] wolności Izraela), na rewersie: SZMOUN NSJA JSRAL (Szymon, książę Izraela)
List Szymona Bar-Kochby do Jehonatana bar Be’aja, napisany po aramejsku w czasie powstania w latach 132-135
Rozwój języka aramejskiego można podzielić na pięć okresów, zgodnie z dostępnymi dokumentami sięgającymi tysiąca lat przed Chr.:
– staroaramejski, 925-700 p.n.e.,
– urzędowy język imperium Asyryjskiego (jednolity aramejski) 700-200 p.n.e.,
– średni aramejski, 200 p.n.e. – 200 n.e.,
– późny aramejski, 200-700 r. n.e.,
– współczesny aramejski, od 700 r. do naszych czasów.
Aramejska inskrypcja w sali modlitw w synagodze w Ejn Gedi (Morze Martwe) w Izraelu. III w.n.e.
Język aramejski, w którym zostało sporządzone tłumaczenie Biblii, nazywane Assachta Peszitta, jest dialektem północno-zachodniej Mezopotamii, który rozwinął się i był używany w Orhai, niegdyś państwie mieście, nazwanym później przez Greków Edessą, a obecnie nazywane przez Turków Urfa. Haran, miasto, gdzie mieszkał brat Abrahama Nachor, leży w odległości 38 kilometrów w kierunku południowo-wschodnim od Orhai. Duża społeczność żydowska miasta Orhai, jak również wspólnoty żydowskie w Asyrii, w królestwie Adiabene (którego królewska rodzina przyjęła judaizm), korzystała z Biblii, której większa część była przetłumaczona na ten dialekt i nazywana Peszitta Tanach.
Cytadela w Edessie – wieża z inskrypcją aramejską (wersja estrangela)
Moneta z miasta Edessa, ukazująca króla Abgara Ukkamę, pierwszego chrześcijańskiego króla na świecie
Ta wersja aramejska Starego Testamentu została przejęta przez przez wszystkie Kościoły chrześcijańskiego Wschodu, które używały i nadal używają języka aramejskiego na całym obszarze aż do Indii, a niegdyś nawet w Turkiestanie i w Chinach. W czasach Apostolskich Peszitta Tanach został uzupełniony księgami Nowego Testamentu.
Stela Hsian-Fu upamiętniająca pojawienie się chrześcijaństwa w Chinach ok. 635-781 r.
Ta forma literacka Wschodniego języka aramejskiego była wymawiana inaczej, niż dialekty aramejskie w krajach zachodnich pod rządami Rzymu i później Bizancjum, które uformowały dialekt „zachodni”. W zachodnich dialektach zauważalne są wpływy greckie i w gramatyce, i w stylistyce, zaś dialekty aramejskie imperium Perskiego zachowały starożytny styl, pisownię i wymowę.
Chińskie i aramejskie (estrangelo) napisy na steli Hsian-Fu. Obok hymnów pochwalnych stela zawiera 70 imion asyryjskich misjonarzy, zapisanych po aramejsku oraz znakami chińskimi, oddającymi w przybliżeniu ich brzemienie
Grecy nazywali język aramejski językiem „syriackim” (wyraz ten został przez nich wprowadzony), i ta sztuczna nazwa przyjęła się na zachodzie. Na wschodzie język ten zachował swoją oryginalną nazwę liszana aramaja (język aramejski). Współczesny Wschodni Aramejski ma 16 dialektów, którymi rozmawiają chrześcijanie i Żydzi, oraz szeroko znany dialekt zachodni. Współczesny Zachodni Aramejski jest używany w trzech niewielkich miejscowościach leżących na północ od Damaszku, ale w formie wymieszanej z wyrazami arabskimi i tureckimi.
Manuskrypty chrześcijańskie w języku Wschodnim Aramejskim są napisane starożytną czcionką nazywaną „Estrangela” (okrągłe, grube litery) bez oznaczania samogłosek. Po V stuleciu n.e. powstały dwa nowe rodzaje pisma: na Zachodzie przyjęto czcionkę serto (w której połowa liter jest inna niż w estrangela), stosującą pięć greckich liter na oznaczenie samogłosek (zapisywanych nad lub pod linią, albo obok spółgłosek), a na Wschodzie czcionkę nazywaną madinchaja (‘zachodnia’) lub swadaja (‘współczesna’), w której jedynie pięć z 22 liter zostało zmodyfikowanych. Na oznaczenie siedmiu samogłosek wykorzystano akcenty podobne do żydowskiego systemu samogłosek, stosowanego w Tyberiadzie lub w Babilonie.
Cztery rodzaje pisma asyryjskiego: pierwsze dwie linijki są zapisane alfabetem Estrangela w odmianie wschodniej i zachodniej. Trzecia linijka to współczesna czcionka Wschodnia (swadaja), a ostatnia – współczesna czcionka Zachodnia (serto)
Współczesny język aramejski w różnych jego odmianach jest używany w dzisiejszym Iraku, Iranie, Syrii, Izraelu, Libanie, a także w wielu krajach zachodnich, do których wyemigrowali użytkownicy aramejskiego, w Europie, w Rosji, Australii i USA.
Mozaika z inskrypcjami w języku aramejskim odkryta w starożytnej synagodze w Hamat Gader
W wielu Kościołach język aramejski jest wciąż językiem liturgicznym. Do nich należą Kościół Wschodu (Church of the East), Chaldejski Kościół Katolicki (Chaldean Catholic Church), Syriacki Kościół Prawosławny (Syriac Orthodox Church), Syriacki Kościół Katolicki (Syriac Catholic Church), oraz Maronicki Kościół Katolicki (Maronite Catholic Church).
Paul D. Younan